Bogomili

Bogomilizm to heterodoksyjny ruch religijno-społeczny, który narodził się w X wieku na terenie średniowiecznej Bułgarii. Poglądy religijne bogomiłów ukształtowały się pod wpływem dualistycznej doktryny paulicjan przesiedlonych do Tracji przez cesarzy bizantyńskich. Z biegiem lat nauka bogomiłów ewoluowała, głównie pod wpływem doktryn gnostyckich, powstały też nowe odłamy ruchu. Bogomilizm zyskał wielką popularność wśród niższych warstw społecznych, głównie słowiańskiego chłopstwa. Spowodowane to było uciskiem feudalnym jakiego doświadczała słowiańska ludność pod panowaniem bułgarskich władców.

Bułgarzy przyjęli chrzest za rządów cara Borysa w roku 864. Terytorium Bułgarii zamieszkiwało w tym czasie wielu chrześcijan należących do różnych grup etnicznych. Jednakże zaprowadzenie chrześcijaństwa nie przyszło Borysowi łatwo. Car musiał zmierzyć się z opozycją pogańskiego bojarstwa niechętnego porzuceniu tradycyjnej wiary przodków. Doszło do zbrojnej konfrontacji z buntownikami. Car wyszedł z niej zwycięsko co otworzyło drogę do chrystianizacji kraju. Równie negatywny stosunek do wiary chrześcijańskiej przejawiali słowiańscy poddani zamieszkujący w granicach państwa Bułgarskiego. Słowiańscy chłopi pod panowaniem bułgarskim doświadczali wyzysku i niedoli. Chrześcijaństwo było dla nich religią narzucona przez bułgarskich panów. Bliższa im była wiara wyznawana przez przesiedlonych do Tracji paulicjan. Oparta na dualizmie, kładąca nacisk na marność rzeczy doczesnych, tłumaczyła w prosty sposób powody nieszczęść jakich doświadcza człowiek w świecie materialnym.

Najstarszym słowiańskim źródłem dotyczącym herezji bogomilskiej jest Mowa polemiczna przeciw heretykom autorstwa bułgarskiego duchownego Kosmy Prezbitera. Dzieło to, odnalezione w XIX wieku, powstało najprawdopodobniej za panowania cara Piotra I (927-969), bądź krótko po jego śmierci. Traktat Kosmy Prezbitera szczegółowo opisuje doktrynę oraz obyczaje bogomiłów. Należy zaznaczyć, iż Kosma pisał o wydarzeniach mu współczesnych i pomimo wrogości z jaką odnosi się do herezji bogomilskiej nie ma powodu by negować wiarygodność przekazanych przez niego informacji.

Pozostałe słowiańskie źródła godne uwagi to Syndykon Cara Boriła zawierający liczne anatemy potępiające bogomilców, ponadto Słowo o pochodzeniu Paulicjan oraz Heksameron Jana Egzarchy.

Pierwszym źródłem, które informuje o narodzinach herezji na terenie Bułgarii jest List patriarchy Teofilakta do cara Piotra. Napisany został, przed rokiem 954, w odpowiedzi na zapytanie cara dotyczące sposobów zwalczania herezji, która pojawiła się w Bułgarii za jego panowania. Teofilakt zapoznawszy się z relacją Piotra I doszedł do wniosku, iż na terenie Bułgarii doszło do odrodzenia się paulicjanizmu i wskazał metody walki z herezją.

Najważniejszym greckim źródłem zawierającym opis doktryny bogomilskiej jest traktat Panoplia Dogmatica napisany przez Eutymiosa Zigabenosa. Napisanie tego dzieła zlecił osobiście cesarz Aleksy Komnen. Zawiera ono szczegółowy opis wielu ówczesnych herezji. Część poświęcona herezji bogomilskiej powstała w oparciu o relację mnicha Bazylego, którego podstępem skłoniono do ujawnienia doktryny wyznawanej przezeń wiary.

Informacje na temat bogomilizmu znajdziemy również w Aleksjadzie Anny Komneny jednakże autorka nie rozwija tematu sugerując jakoby nie przystało cnotliwej niewieście opisywanie niegodnych praktyk rzeczonych heretyków i odsyła zainteresowanych do traktatu Eutymiosa Zigabenosa.

Apokryficzna literatura w języku słowiańskim stanowi jedyne źródło pochodzące wprost od bogomiłów. Autorstwo części z tych dzieł przypisuje się kapłanowi Jeremiaszowi, wydaje się to jednak mało prawdopodobne. Większość utworów została spisana na długo przed pojawieniem się herezji bogomilskiej i stanowi tłumaczenia z greki. Oto tytuły niektórych spośród tych dzieł : O Morzu Tyberiadzkim, Drzewo Krzyża Świętego, Słowo Jana Złotoustego o tym, jak Michał zwyciężył Satanaela, O tym jak Chrystus został kapłanem, Widzenie Barucha, Widzenie Izajasza, słowiańska Księga Henocha.

Powstanie herezji bogomilskiej w Bułgarii zbiega się w czasie z przesiedleniem do Tracji paulicjan dokonanym w roku 975 z inicjatywy cesarza Jana Tzimiskesa. Paulicjan ulokowano w pobliżu odbitej Bułgarom twierdzy Filipopolis. Z tego okresu pochodzą pierwsze informacje o legendarnym herezjarsze Bogomile, od którego imienia ruch bogomilów wziął swoją nazwę. Według Kosmy Prezbitera pop Bogomił żył i nauczał w Bułgarii za panowania cara Piotra I.

Za panowania ortodoksyjnego cara Piotra na ziemiach bułgarskich żył pewien pop imieniem Bogomił, który jednak w istocie nie był przez Boga umiłowany (Bogu ne mil), pop ów był pierwszym siewcą herezji w Bułgarii.

Wszystko wskazuje na to, iż poglądy Bogomiła kształtowały się w oparciu o wiarę ormiańskich wygnańców. Nauka paulicjan traktująca o marności materialnego świata i spraw doczesnych trafiła na podatny grunt. Stanowiła dla podbitej i zgnębionej słowiańskiej ludności doskonałą alternatywę dla wyznawanej przez bułgarskich panów wiary ortodoksyjnej. Naukę bogomilską rozwinąć miał kapłan o imieniu Jeremiasz, którego często utożsamiano z samym Bogomiłem. Przypisuje się mu autorstwo wielu ksiąg apokryficznych o wyraźnie gnostyckim charakterze. Niebawem w łonie Kościoła bogomilskiego doszło do rozłamu. Wierny tradycji stricte dualistycznej pozostał Kościół Dragowicki, nazwany tak od miejscowości Dragowica, zlokalizowanej w pobliżu osiedli paulicjańskich, natomiast główny nurt myśli bogomilskiej ewoluował pod wpływem doktryn gnostyckich w kierunku dualizmu umiarkowanego. Zwykło się go nazywać dla odróżnienia od Dragowickiego Kościołem bułgarskim.

Niebawem wiara Kościoła bułgarskiego dotarła do Konstantynopola i szybko zyskała dużą popularność. Zaniepokoiło to cesarza Aleksego Komnena, który podjął zdecydowane kroki, aby powstrzymać rozwój herezji. Poglądy bogomiłów konstantynopolitańskich były wówczas według słów Eutymiosa Zigabenosa wyraźnie monarchiańskie. Stanowiły mieszankę poglądów paulicjan i gnostyckich mesalian. Wyłożył je mnich o imieniu Bazyli, będący jak się zdaje przywódcą ruchu bogomiliskiego w Konstantynopolu. Do wyjawienia prawd wyznawanej przezeń wiary skłonił go sam cesarz Aleksy Komnen, który zaprosił herezjarchę do siebie pod pretekstem, iż pragnie nawrócić się na nowa wiarę. Zachęcony przez cesarza Bazyli wyłożył doktrynę bogomilską, nie zdając sobie sprawy, iż słowa jego są potajemnie protokołowane. Bazylego uwięziono, i podjęto próby nawrócenia go na ortodoksję. Pozostał on mimo wszystko wierny swoim przekonaniom za co trafił na stos podobnie jak wielu jego współwyznawców. Jednakże wielu bogomilców, pod groźbą stosu bądź na skutek intensywnej akcji misyjnej, porzuciło herezję i wróciło na łono Kościoła prawowiernego. W ten sposób rozwój herezji został w Konstantynopolu zahamowany, nie oznaczało to wszakże całkowitego jej upadku.

W II połowie XII stulecia doktryna bogomiłów z Konstantynopola nabrała charakteru skrajnie dualistycznego. Świadczy o tym postać biskupa Niketasa z Konstantynopola, który w roku 1167 przewodniczył synodowi w Saint-Felix-de-Caraman, zwołanemu przez katarów z południowej Francji. Nikteas występował na synodzie jako zdecydowany orędownik idei absolutnego dualizmu. Przekonywał on i zachęcał zgromadzonych do uznania wyznawanej przez siebie doktryny. Zdradził również, iż istnieje pięć Kościołów bogomilskich: Romania (Konstantynopol), Druguncja (Dragowica), Melenguja, Bułgaria i Dalmacja (prawdopodobnie Bośnia). Synod w Saint-Felix-de-Caraman był punktem przełomowym ekspansji tradycji dualistycznej ze wschodu do Europy Zachodniej.

Jeżeli przyjmiemy, iż doktryna bogomilska ukształtowała się w oparciu o nauki paulicjan, to pierwotnie miała ona zapewne charakter skrajnie dualistyczny. Dopiero zetknięcie się z naukami gnostyckimi szeroko rozpowszechnionymi w Cesarstwie Bizantyjskim spowodowało, iż ewoluowała w kierunku dualizmu umiarkowanego. Należy zaznaczyć, że funkcjonuje w tej kwestii również pogląd odmienny, który odrzuca znaczenie wpływów paulicjańskich i zakłada, iż pierwotne wierzenia bogomilskie ukształtowały się pod wpływem doktryn gnostyckich i miały charakter monarchiański. Dopiero z czasem uległy one radykalizacji w kierunku dualizmu absolutnego, który później w tej formie przekazany został wspólnotom katarskim.

Doktryna bogomilska opisana przez Kosmę Prezbitera w Mowie polemicznej przeciw heretykom ma charakter wyraźnie dualistyczny. Autor twierdzi, iż heretycy uznają Szatana za stwórcę świata widzialnego. Co za tym idzie odrzucają oni cały Stary Testament, a cuda dokonane przez Chrystusa, opisane w Nowym Testamencie, pojmowali w sensie alegorycznym. Nie oddawali czci Marii Dziewicy ani symbolowi krzyża, który traktowali jedynie jako narzędzie męki Chrystusa. Odrzucali również wszystkie sakramenty, a Kościół ortodoksyjny uważali za fałszywy. Heretycy spowiadali się wzajemnie i wzajemnie odpuszczali sobie popełnione grzechy. Jedyną modlitwą jaką uznawali było Ojcze Nasz. Odmawiali ją cztery razy w ciągu dnia i ponownie cztery razy w nocy. Bogomilcy postulowali odrzucenie spraw świata doczesnego. Nie spożywali ponoć mięsa ani nie pili wina. Odradzali zawieranie związków małżeńskich. W stosunku do władz przybierali postawę biernego oporu, pogardzając jednocześnie swymi ciemiężycielami.

Piszący na polecenie cesarza Aleksego Komnena Eutymios Zigabenos charakteryzuje doktrynę Kościoła bogomilskiego działającego w Konstantynopolu na początku XI wieku. Jego opis oparty jest o wyznanie uczynione przez mnicha Bazylego, przywódcę heretyków w Konstantynopolu. Już na wstępie autor oświadcza, iż poglądy heretyków mają charakter monarchiański. Nie są one skrajnie dualistyczne. Eutymios Zigabenos twierdzi, iż kształtowały się one pod pływem paulicjanizmu i mesalianizmu.

Szatan w opowieściach bogomiłów przedstawiony jest jako pierworodny syn Boga Ojca o imieniu Satanael. Zgrzeszył pychą i zbuntował się przeciw Ojcu, za co został strącony z niebios wraz z popierającymi go aniołami. Po upadku zbudował Satanael zbudował własne królestwo, stworzył ziemię i nowe niebiosa. Szatan był też twórcą człowieka. Ulepił Adama z gliny i wybłagał u Boga Ojca aby tchnął w niego ducha, to samo uczynił z Ewą. Chrystus był według bogomiłów, podobnie jak Satanael, synem Boga Ojca o imieniu Logos, wysłanym na ziemię aby umożliwić ludziom zbawienie.

Przedstawiona powyżej kosmogonia prowadziła bogomiłów do całkowitego odrzucenia Starego Testamentu. Jeżeli chodzi o pisma Nowego Testamentu to uznawali oni cztery Ewangelie i Dzieje Apostolskie oraz Księgę Psalmów i Księgę Szesnastu Proroków. Bogomili uważali Kościół ortodoksyjny za fałszywy i odrzucali wszystkie jego sakramenty. Jedyną modlitwą jaką uznawali było Ojcze Nasz, odmawiali ja ponoć siedem razy w ciągu dni i pięciokrotnie w nocy, za każdym razem po dziesięć razy.