Powieść Minionych Lat

Powieść Minionych Lat. Staroruski latopis nazywany również Powieścią Doroczną oraz Latopisem Nestora. Tradycja przypisuje autorstwo latopisu mnichowi z Monasteru Kijowsko-Pieczerskiego imieniem Nestor. Dzieło powstało najprawdopodobniej w roku 1113. Na tronie kijowskim zasiadał wówczas Światopełk Iziasławicz. Jego następcy, pragnący umniejszyć dokonania swego poprzednika i wywyższyć własne osiągnięcia, zlecili sporządzenie kolejnych redakcji latopisu. Powstały one w latach 1116 i 1118. Powieść Minionych Lat opisuje powstanie i dzieje Rusi począwszy od drugiej połowy IX wieku. Zapis kronikarski doprowadzony jest do roku 1117. Jest to najważniejsze źródło pisane do dziejów Rusi Kijowskiej.

Za autora pierwszej redakcji Powieści Minionych Lat zwykło się tradycyjnie uznawać Nestora. Niewiele wiadomo o jego życiu poza tym, że był on mnichem z Monasteru Kijowsko-Pieczerskiego. Historiografia przypisuje Nestorowi również autorstwo dzieł hagiograficznych. Miał on napisać Żywoty Borysa i Gleba oraz Żywot Teodozjusza Pieczarskiego założciela Monasteru Kijowsko-Pieczerskiego. Obecnie przyjmuje się, iż Nestor nie był jedynym autorem pierwszej redakcji latopisu. Autorstwo drugiej redakcji Powieści Minionych Lat przypisywane jest Sylwestrowi, ihumenowi Monasteru Wydubickiego. Autor trzeciej redakcji pozostaje po dziś dzień anonimowy.

Latopis napisany został w języku staroruskim. Pierwsza redakcja Powieści Minionych Lat sporządzona została około roku 1113 przez Nestora i jego pomocników w Monasterze Kijowsko-Pieczerskim. Podczas pracy nad latopisem korzystał on z dorobku ihumenów Nikona i Iwana, autorów najstarszych ruskich zwodów kronikarskich. Redakcja Nestora nie zachowała się do naszych czasów jednakże przypuszcza się, iż nie szczędził pochwał panującemu wówczas w Kijowie Światopełkowi Iziasławiczowi. Następca Światopełka na wielkoksiążecym tronie kijowskim, Włodzimierz Monomach, zlecił sporządzenie nowego zwodu w oparciu o dzieło Nestora. Zadanie to powierzył ihumenowi Sylwestrowi z Monasteru Wydubickiego. Tak powstała druga redakcja Powieści Minionych Lat. Miało to miejsce w roku 1116. Sylwester wyeksponował zapewne postać Włodzimierza Monomacha, zwłaszcza jego zwycięstwa odniesione nad Połowcami, umniejszając jednocześnie dokonania jego poprzednika. Nie sposób jednak ocenić zmian dokonanych przez Sylwestra w oryginalnym tekście Nestora gdyż jak już wspomniano pierwsza redakcja latopisu nie dotrwała do naszych czasów. Domniemywa się jedynie, że zmiany nie były zbyt duże. Redakcja ihumena Sylwestra zachowała się kilku odpisach dołączonych do kodeksów późniejszych. Najstarszy pochodzi z roku 1377 i zamieszczony jest w Latopisie Ławrientiewskim. Trzecia redakcja Powieści Minionych Lat powstała w roku 1118 z inicjatywy syna Włodzimierza Monomacha księcia Mścisława. Redakcja ta wzbogacona została informacjami o osobie księcia Mścisława i jego poczynaniach, jak również informacjami na temat północnych ziem Rusi. Zapis kronikarski doprowadzono do roku 1117. Trzecia redakcja zachowała się w pochodzącym z XV wieku Latopisie Hipackim.

Powieść Minionych Lat opisuje najdawniejsze dzieje Rusi począwszy od drugiej połowy IX wieku. Pierwsze karty latopisu dotyczą czasów legendarnych. Wydarzenia późniejsze, opracowane na podstawie bogatszego materiału źródłowego, charakteryzuje większa dbałość o prawdziwość opisywanych wydarzeń. Opisy autorowi współczesne są wiarygodne i starannie nakreślone. Najpóźniej datowane wydarzenia zawarte w latopisie dotyczą roku 1117.

Historię Rusi nakreśloną w latopisie otwiera legenda o założeniu Kijowa. Dalej przedstawione są na poły legendarne dzieje dotyczące panowania Ruryka oraz jego następcy Olega. Następnie sylwetki i dzieje późniejszych władców, Igora i jego małżonki Olgi, panowanie Światosława Igorowicza oraz jego synów Jaropełka i Włodzimierza Wielkiego. Autor kreśli postępującą decentralizację kraju, która zapanowała po śmierci Włodzimierza Wielkiego w wyniku rozbicia dzielnicowego, opisuje okres stabilizacji za panowania Jarosława Mądrego, bratobójcze walki prowadzone w następnych latach o wielkoksiążęcy tron kijowski i kończy swą opowieść na rządach Włodzimierza Monomacha, któremu udało się tymczasowo zahamować proces rozbicia feudalnego Rusi.

Powieści Minionych Lat oprócz dziejów Rusi obfituje w informacje na temat kultury, obyczajów, wierzeń oraz geografii opisywanych ziem. Latopis zawiera rozdziały dotyczące powstania pisma słowiańskiego, kultu pogańskiego na Rusi oraz losów Cerkwi ruskiej.

W Latopisie Nestora znajdziemy wiele informacji dotyczących średniowiecznej Polski. Godny najwyższej uwagi jest fragment latopisu, zawarty w rozdziale dotyczącym narodów słowiańskich, gdzie wspomina się o Lachach zamieszkujących ziemie nad rzeką Wisłą, którzy dzielą się na cztery plemiona. Są to Polanie, Lutycze, Mazowszanie i Pomorzanie. Ciekawa jest również etymologia słowa Lachy. Obecnie zwykło się przyjmować, iż wywodzi się ona od plemienia Lędzian zamieszkującego w owych czasach ziemie graniczące z Rusią.

Na stronicach Powieści Minionych Lat dość często pojawia się postać pierwszego polskiego króla Bolesława I Chrobrego. Początkowo tytułowany jest on przyjacielem, sytuacja zmienia się jednak diametralnie od czasu pamiętnej wyprawy Chrobrego na Ruś w 1018 roku. Interwencja Chrobrego skończyła się złupieniem Kijowa i od tego czasu był on postrzegany na Rusi jako wróg. Warto przytoczyć w tym miejscu fragment, w którym nakreślono sylwetkę polskiego władcy:

Przyszedł Bolesław ze Światopełkiem na Jarosława, z Lachami. Jarosław zaś zebrawszy Ruś i Waregów, i Słowien, poszedł przeciw Bolesławowi i Światopełkowi, i przyszedł ku Wołyniowi [gród], i stali po obu stronach rzeki Bugu. I miał Jarosław piastuna i wojewodę imieniem Budy, i począł on lżyć Bolesława, mówiąc: „Oto ci przebodziem oszczepem brzuch twój tłusty”. Był bowiem Bolesław wielki i ciężki, że i na koniu ledwo mógł siedzieć, lecz był roztropny.