Powrót do strony głównej Media Tempora.pl

Bolesław III Krzywousty

Bolesław III Krzywousty
(20.VIII.1086 - 28.X.1138)


W chwili śmierci ojca miał Bolesław Krzywousty lat niespełna szesnaście. Początkowo jego poczynania koncentrowały się na zdobyciu dominującej pozycji w kraju, a co za tym idzie władzy zwierzchniej w stosunku do swego starszego brata Zbigniewa. Cel szybko osiągnął. Pokonany Zbigniew poszedł na wygnanie, a Krzywousty zjednoczył w swoim ręku całą ojcowiznę i rozpoczął samodzielne rządy. Jednocześnie rozpoczął Bolesław przygotowania do podboju Pomorza. Organizując liczne zbrojne wyprawy na północnego sąsiada zyskał poparcie, liczącego na łupy wojenne, rycerstwa. Całe panowanie Krzywoustego charakteryzuje niezwykła wręcz aktywność w dziedzinie rzemiosła wojennego, prowadził on nieustanne walki z sąsiadami odnosząc na tym polu znaczne sukcesy. Politykę zagraniczną opierał Krzywousty na sojuszu z Węgrami skierowanym tradycyjnie przeciwko Czechom oraz Cesarstwu.



Kalendarium

1102 - Zbrojna wyprawa na Pomorze zakończona zdobyciem i złupieniem Białogardu nad Parsętą, który Gall w swojej Kronice nazywa miastem zwanym Alba.

1103 - Małżeństwo z ruską księżniczką Zbysławą, córką wielkiego księcia kijowskiego Świętopełka II Izasławica. Zawarcie małżeństwa oznaczało de facto sojusz z Rusią.

1103 - Kronika Kosmasa zawiera informację, iż do sporu między braćmi doszło zaraz po śmierci Władysława Hermana. Czeski kronikarz twierdzi, iż to Zbigniew pierwszy wystąpił przeciwko bratu i pragnął zapewnić sobie przychylność oraz wsparcie czeskiego księcia Borzywoja obiecując mu sowitą zapłatę. Borzywoj posłał po księcia Świętopełka Morawskiego i razem z nim stanął z wojskiem obozem w pobliżu grodu Raczyn. Plan ten Krzywousty udaremnił wysyłając z poselstwem do Borzywoja swego piastuna, a zarazem wojewodę, Skarbimira. Ten powołując się na powinowactwo Krzywoustego z Borzywojem, poprzez jego przyrodnią siostrę Judytę, która była matką Bolesława, i oferując czeskiemu księciu tysiąc grzywien srebra przekonał go by odstąpił od udzielania poparcia Zbigniewowi i zawrócił do domu. Srebrem jednak Borzywoj nie podzielił się z Świętopełkiem Morawskim na co ten miał odrzec Mój pożar ugaszę zniszczeniem. Gall Anonim relacjonuje natomiast powyższe wydarzenia w następujący sposób. Czesi, działający za namową Zbigniewa, wkroczyli z wojskiem na Śląsk pustosząc ziemię wrocławską. W odwecie Bolesław wysłał na Morawy trzy zbrojne hufce, które starły się z wojskiem księcia morawskiego Świętopełka. Obie strony poniosły znaczne straty, a bitwa pozostała zdaje się nierozstrzygnięta. W tym samym roku sam Bolesław wkroczył na czele zbrojnych na Morawy, nie odniósł jednak znaczących sukcesów militarnych. Wydaje się, iż sojusz Zbigniewa z Czechami był odpowiedzią na zawarte przez Krzywoustego porozumienie z Rusią oraz jego pomorską politykę, której Zbigniew stanowczo się sprzeciwiał.

1103 - W tym samym roku Bolesław wyprawił się na Pomorzan i podjął próbę zdobycia Kołobrzegu. Celu nie osiągnął, spustoszono jednak podgrodzie i wzięto znaczne łupy oraz jeńców. W tym czasie miała powstać sławna pieśń, której tekst w Kronice przytacza Gall:

Naszym przodkom wystarczyły ryby słone i cuchnące,
My po świeże przychodzimy, w oceanie pluskające!
Ojcom naszym wystarczyło, jeśli grodów dobywali,
A nas burza nie odstrasza ni szum groźny morskiej fali.
Nasi ojce na jelenie urządzali polowanie,
A my skarby i potwory łowim, skryte w oceanie!

1105 - Krzywousty zawarł kolejny sojusz, tym razem z węgierskim królem Kolomanem I.

1106 - 1108 - Po zawarciu porozumienia z Węgrami Krzywousty spotkał się ze Zbigniewem podczas wiecu, na którym bracia uregulowali wzajemne stosunki. Postanowiono, że żaden z braci nie wyda wojny ani nie zawrze pokoju bądź przymierza bez zgody drugiego, obiecano sobie też wzajemną pomoc militarną. Wkrótce Bolesław zwołał rycerstwo na kolejną pomorską wyprawę, ale zostało ono przez Zbigniewa zawrócone. Być może, czyniąc przygotowania do wojny bez zgody brata, złamał w ten sposób Krzywousty ustalenia zawarte na wiecu. Gall twierdzi, trzymając tradycyjnie stronę Bolesława Krzywoustego, iż Zbigniew aktywnie wspierał Pomorzan przeciwko Bolesławowi, a rozpuszczając zgromadzone na wyprawę rycerstwo sam stawał się krzywoprzysięzcą gdyż wcześniej zadeklarował osobisty w niej udział i wsparcie militarne. Bolesław ,który prowadził w tym czasie walki z Czechami na pograniczu, zawarł z nimi krótkotrwały rozejm i wykorzystał ten czas by ostatecznie rozprawić się ze Zbigniewem. Zawezwał w tym celu posiłki ruskie i węgierskie, a następnie sam rozpoczął kampanię i bez trudu opanował najpierw Kalisz, następnie Gniezno, Spycimirz oraz Łęczycę. Jak się okazało w wojnie obronnej nie wspomagali Zbigniewa Pomorzanie. On sam schronił się na Mazowszu, a gdy do Bolesława dołączyły w końcu posiłki ruskie i węgierskie, nie wierząc w zwycięstwo skapitulował i zgodził się uznać nad sobą zwierzchność Krzywoustego oraz poprzysiągł mu posłuszeństwo. Zbigniew zatrzymał Mazowsze, ale nie jako udzielny książę, tylko na zasadzie lenna. Ponadto zobowiązał się zburzyć gród obronny zwany grodem Galla, czego nie uczynił, nie wsparł też Krzywoustego w jego kolejnej wyprawie na Pomorze. Dla Krzywoustego był to wystarczający pretekst by sprawę Zbigniewa doprowadzić do końca. Z pomocą Rusinów i Węgrów pokonał wojska brata i wygnał go z kraju.

1107-1108 - Mimo, iż Bolesław nie doczekał się od brata posiłków nie poniechał zaplanowanej na zimę wyprawy na Pomorze. Po raz kolejny udało mu się zdobyć Białogard, a także zmusić do kapitulacji Kołobrzeg. Odebrał też przysięgę wierności od nieznanego z imienia księcia Pomorzan. Jakoby przedłużeniem zimowej kampanii na Pomorzu była łupieska wyprawa do Prus, krainy ciężko dostępnej dla najeźdźcy ze względu na mnogość jezior i bagien. Kolejnym etapem walk Bolesława Krzywoustego o dominację na Pomorzu było oblężenie Czarnkowa nad Notecią, gród został zdobyty, a jego władca Gniewomir ochrzczony.

1108 - Wojska Krzywoustego odparły atak Morawian na Śląsk, następnie zdobyły gród w Raciborzu. W tym samym roku cesarz wkroczył zbrojnie na Węgry, a Bolesław wypełniając zobowiązanie sojusznicze w stosunku do Kolomana wprowadził swoje wojska do Czech, które przez trzy dni plądrował i palił. Bolesław został jednak zmuszony do odwrotu na wieść o opanowaniu grodu Ujście nad Notecią przez Pomorzan.

1108 - 1109 - Bolesław Krzywousty rozpoczął walki na Pomorzu od oblężenia grodu Wieluń nad Notecią. Kiedy po długich bojach obrońcy poddali gród, w zamian za obietnicę zachowania życia, zostali, wbrew danemu słowu, wymordowani przez wojów Krzywoustego. W odwecie Pomorzanie wkroczyli na Mazowsze, zostali jednak rozbici przez wojska komesa Magnusa. Kolejnym etapem podbój Pomorza było opanowanie grodu Nakło nad Notecią.

1109 - W czasie gdy Krzywousty toczył boje na Pomorzu, król niemiecki, Henryk V przygotowywał wyprawę na Polskę. Pretekstem była obrona praw wypędzonego z kraju Zbigniewa, który szukał poparcia za granicami pragnąc ponownie zasiąść na tronie. Cesarz chciał zapewne wykorzystać nadarzającą się okazję do interwencji i osłabić w ten sposób pozycję ekspansywnego sąsiada jakim był Bolesław Krzywousty. Korespondencja jaką prowadził Henryk V z Bolesławem, zanim zdecydował się go najechać, godna jest przytoczenia. Według Galla treść listu, który wystosował król niemiecki do Krzywoustego, brzmiała jak następuje:

Niegodnym jest cesarza i przeciwnym prawom rzymskim wkraczać zbrojnie do kraju wroga, a zwłaszcza swego wasala, zanim się z nim nie porozumie co do pokoju, jeśli chce być posłusznym, lub co do wojny, jeśli stawić chce opór, aby mógł się ubezpieczyć. Dlatego winieneś albo przyjąć z powrotem brata swego, oddając mu połowę królestwa, a mnie płacić rocznie 300 grzywien trybutu, lub tyluż rycerzy dostarczyć na wyprawę, albo ze mną, jeśli czujesz się na siłach, podzielić mieczem królestwo polskie.

A oto odpowiedź księcia Bolesław udzielona królowi Henrykowi V:

Jeżeli pieniędzy naszych lub rycerzy polskich żądasz tytułem trybutu, to mielibyśmy się za niewiasty, a nie za mężów, gdybyśmy wolności swej nie bronili. Do przyjęcia zaś buntownika lub do podzielenia się z nim niepodzielnym królestwem nie zmusi mnie przemoc żadnej władzy, a chyba tylko jednomyślna rada moich i swobodna decyzja mojej własnej woli. Przeto jeślibyś po dobroci, a nie pogróżkami zażądał pieniędzy lub rycerzy na pomoc Kościołowi Rzymskiemu, uzyskałbyś zapewne nie mniej pomocy i rady u nas niż twoi przodkowie u naszych. Zatem bacz, komu grozisz: jeśli zaczniesz wojnę, znajdziesz ją!

Wojska Henryka, wspomagane przez czeskie posiłki, rozpoczęły kampanię podchodząc po gród Bytom, nie podjęto się jednak oblężenia z uwagi na zbyt mocne fortyfikacje. Krzywousty tymczasem nakazał zabarykadować wszystkie brody na Odrze by utrudnić napastnikom przeprawę przez rzekę. Następnie sformował oddział zbrojnych, który miał za zadanie strzec brodów na Odrze, a sam czekając na posiłki i zbierając wieści o ruchach nieprzyjaciela wyprawił gońców na Ruś i do Węgrów. Henrykowi udało się niespodziewanie przeprawić przez rzekę w okolicach Głogowa czym zaskoczył nieprzygotowanych do obrony mieszkańców grodu. Otoczeni Głogowianie zgodzili się oddać Królowi niemieckiemu zakładników i wysłać poselstwo do Bolesława z zapytaniem czy zechce on układać się z Henrykiem. Krzywousty nakazał bronić grodu za wszelką cenę. Niemcy rozpoczęli oblężenie, a wziętych uprzednio zakładników przymocowali ponoć do machin oblężniczych by w ten sposób obniżyć morale obrońców. Bolesław tymczasem nękał napastników oblegających Głogów prowadząc z nimi wojnę podjazdową. Technika ta przyniosła zamierzony efekt, Henryk V odstąpił od oblężenia i wycofał swoje wojska pod Wrocław, tam również nic nie uzyskał ciągle nękany przez wojska Krzywoustego. Ostatnią próbą wymuszenia ustępstw na Krzywoustym, jakiej podjął się król niemiecki, była groźba oblężenia Krakowa:

Cesarz Bolesławowi, księciu polskiemu swą łaskę i pozdrowienie. Poznawszy twą dzielność, przychylam się do rad moich książąt i otrzymawszy 300 grzywien, spokojnie stąd odejdę. Wystarczy mi to za dowód czci, jeśli pokój będzie między nami i miłości. Jeśli zaś nie spodoba ci się na to zgodzić, to rychło możesz mnie oczekiwać w swej krakowskiej stolicy.

Krzywousty nie ustąpił. Zdawał sobie zapewne sprawę, iż Henryk V wobec nieustannych niepowodzeń militarnych, dużych strat w ludziach i problemów aprowizacyjnych zamierza wkrótce zakończyć bezowocną kampanię. Jego odpowiedź brzmiała:

Bolesław książę polski cesarzowi pokój, ale nie za cenę denarów. Do waszej cesarskiej woli pozostaje iść lub wracać, lecz postrachem lub dyktując warunki nie znajdziesz u mnie nawet jednego lichego obola. Wolę bowiem w tej chwili stracić królestwo Polskie, broniąc jego wolności, niż na zawsze spokojnie je zachować w hańbie!

Henryk V zrozumiał, iż w obecnej sytuacji nie będzie w stanie kontynuować i wygrać wojny. Decyzję jego przyśpieszyła śmierć głównego sojusznika w tej wyprawie, zamordowanego podstępnie, księcia czeskiego Świętopełka. Zarządził więc odwrót przyznając tym samym zwycięstwo Bolesławowi Krzywoustemu. W tym samym roku wspomagał Krzywousty w walce o tron czeski Borzywoja II przeciw Władysławowi I cieszącemu się poparciem Henryka V. Borzywoj mimo początkowych sukcesów nie zdołał utrzymać się w Pradze, został pojmany i uwięziony przez króla niemieckiego.

1110 - Zbrojna wyprawa do Czech. Tym razem Krzywousty występował w interesie Sobiesława I, najmłodszego z synów Wratysława II. Wojska polskie stoczyły z Czechami, dowodzonymi przez Władysława I, zwycięską bitwę nad rzeką Trutiną. Rok później Władysław I wydzielił bratu dziedzinę, gród Żatec wraz z okolicznymi ziemiami.

1110 - 1111 - Zimą, kiedy mróz ściął jeziora i bagna, wkroczył Bolesław do Prus zdobywając łupy i jeńców.

1112 - Powrót Zbigniewa do kraju. Według słów Galla Krzywoustemu, który zgodził się na powrót brata, nie spodobała się wyniosła postawa Zbigniewa oraz ceremoniał jaki go otaczał. Gniew księcia mieli podsycić jego doradcy, którzy zasugerowali, iż Zbigniew zmierzać będzie do odzyskania władzy, a dokona tego zniżając się do skrytobójstwa. Bolesław kazał brata pojmać i oślepić, wkrótce po tym Zbigniew zmarł. Dla Krzywoustego rozpoczął się okres pokuty.

1112 - 1113 - Pragnąc poskromić nielojalnego krewniaka, pomorskiego księcia Świętopełka, który z ramienia Krzywoustego władał Nakłem i okolicznymi grodami, Bolesław wyprawił się na Pomorze. Przystąpiono do oblężenia grodu Nakło, ale nie udało się go zdobyć. Działania wojenne odłożono do wiosny roku następnego, kiedy to po odbyciu pielgrzymki pokutnej do Gniezna, Bolesław gotów był by podjąć z Pomorzanami przerwaną wcześniej walkę. Kampania zakończyła się sukcesem, zdobyto grody Wyszegrad nad Wisłą oraz Nakło. W tym momencie urywa się Kronika Galla Anonima, dalsze informacje na temat walk o Pomorze, z uwagi ubogi materiał źródłowy, są dość zdawkowe.

1113 - Pokuta Bolesława Krzywoustego. Bratobójstwo popełnione w gniewie odpokutował Krzywousty pielgrzymując na Węgry do grobów św. Idziego oraz św. Stefana króla. Pielgrzymka miała zapewne także aspekt polityczny, na Węgrzech spotkał się z Kolomanem I. Po powrocie do kraju Bolesław odbył pielgrzymkę pokutną do Gniezna.

1115 - Drugie małżeństwo Krzywoustego. Jego żoną została Salomea, córka Henryka hrabiego Bergu.

1117 - Bunt wojewody Skarbimira. Skarbimir z rodu Adwańców, wojewoda krakowski, był piastunem a później doradcą Bolesława Krzywoustego. Odegrał trudną do przecenienia rolę w zmaganiach wojennych o Pomorze, jego sukcesy militarne opisał Gall w Kronice. Dokładne przyczyny wystąpienia wojewody i jego stronników przeciw księciu nie są znane. Krzywousty stłumił bunt, Skarbimira pozbawił urzędu i kazał oślepić.

1121 - Zdobycie grodu Szczecin. W efekcie tego podboju książę pomorski Warcisław zmuszony został do uznania władzy zwierzchniej Bolesława Krzywoustego nad Pomorzem, ponadto zobowiązał się do płacenia corocznego trybutu oraz udzielania pomocy zbrojnej. Zgodził się także Warcisław na przyjęcie chrztu i zorganizowanie misji chrystianizacyjnej na Pomorzu przez Bolesława Krzywoustego.

1123 - Misja chrystianizacyjna Bernarda Hiszpana na Pomorzu. Wyprawa ta nie przyniosła spodziewanych efektów, zakończyła się niepowodzeniem.

1124 - 1125 - Pierwsza misja chrystianizacyjna Ottona, biskupa Bamberskiego, na Pomorzu. Zorganizowana przy hojnym wsparciu materialnym i protekcji Krzywoustego misja objęła swym zasięgiem Pomorze zachodnie.

1128 - Druga misja chrystianizacyjna Ottona, biskupa Bamberskiego, na Pomorzu. Wyprawa ta odbyła się pod patronatem króla niemieckiego Lotara III.

1132 - Interwencja na Węgrzech w celu osadzenia na tronie Borysa. Po śmierci króla Stefana II, syna Kolomana I, na Węgrzech doszło do wojny o władzę. Naprzeciw siebie stanęli Bela II Ślepy, syn Almosa, brata Kolomana I i Borys, syn Kolomana I który pochodził z jego drugiego małżeństwa, matką jego była Eufemia córka Włodzimierza II Monomacha. Zbrojny oddział Krzywoustego został rozbity w potyczce nad rzeką Sajo, przez wojska Beli I i jego sprzymierzeńców. Porażkę Krzywoustego na Węgrzech wykorzystał czeski książkę Sobiesław i dnia 18 października wkroczył na Śląsk który doszczętnie złupił i spustoszył.

1133 - W styczniu tego roku czeski Sobiesław zorganizował kolejną wyprawę łupieską na Śląsk.

1134 - Czesi i Morawianie organizują następne dwie wyprawy na Śląsk o czym informuje Kanonik Wyszehradzki.

1135 - Ruski książę Władymirka, syn Wołodara Rościsławowicza, najechał na gród w Wiślicy, który podstępem zdobył a załogę jego wymordował. Krzywousty w odwecie wyprawił się na Ruś.

1135 - Zjazd w Merseburgu. Bela II, za namową swojego zięcia, księcia czeskiego Sobiesława, postanowił rozstrzygnąć spór z Bolesławem Krzywoustym za pośrednictwem cesarza niemieckiego Lotara III. Cesarz zawezwał przed swe oblicze Krzywoustego oraz Sobiesława, który reprezentował króla Węgier, a przy okazji pragnął uregulować swoje stosunki z Krzywoustym przy udziale przychylnego mu Lotara III. Osłabiony porażką na Węgrzech oraz walkami na Śląsku Krzywousty stawił się na cesarskie wezwanie do Merseburga. Książę Bolesław zgodził się na uznanie zwierzchności cesarza nad Pomorzem oraz Rugią i złożył mu z tych ziem hołd lenny. Funkcjonuje też pogląd, iż składając hołd lenny Lotarowi III stał się Krzywousty wasalem cesarza w pełnym tego słowa znaczeniu, co oznaczałoby uznanie zwierzchności cesarza nad wszystkimi ziemiami Krzywoustego. Rozciągnięcie lenna na Rugię należy z dużym prawdopodobieństwem traktować jako zgodę na jej przyszły podbój przez Krzywoustego, wydaje się iż wyspa w chwili hołdu znajdowała się poza strefą jego wpływów. Należy dodać, iż Bolesław zobowiązał się do płacenia corocznego trybutu z tych ziem oraz uregulować zaległości za ostatnie dwanaście lat. Ponadto Krzywousty zgodził się uznać władzę Beli II na Węgrzech i zaprzestać popierania Borysa w staraniach o węgierską koronę. Rozstrzygnięcie sporu polsko czeskiego odłożona na późniejszy termin, zawarto jednak chwilowy rozejm i przyobiecano rozwiązać wzajemne waśnie w najbliższym czasie.

1137 - Krzywousty ożenił swojego syna Bolesława Kędzierzawego z Wierzchosławą, córką księcia nowogrodzkiego Wszewłoda Mścisławowicza.

1137 - Układ pokojowy w Kłodzku z czeskim księciem Sobiesławem.

28.X.1138 - Data śmierci Bolesława III Krzywoustego. Wraz z jego śmiercią weszła w życie ustawa sukcesyjna nazywana testamentem Bolesława Krzywoustego. Nie da się obecnie ustalić w jakich okolicznościach i kiedy Krzywousty sporządził swój testament, powstało na ten temat wiele hipotez. Domniemywa się, iż zasadniczym celem testamentu Krzywoustego była troska o zachowanie jedności państwa i zapobieżenie bratobójczym walką o schedę po ojcu. Rozwiązaniem miała być zasada senioratu, która najstarszemu członkowi rodu piastowskiego przyznawała tytuł princepsa i władzę zwierzchnią w stosunku do pozostałych członków rodu. Princeps miał też prawdopodobnie monopol w dziedzinie polityki zagranicznej. Z osobą księcia zwierzchniego miała być złączona tzw. dzielnica senioralna, która obejmowała Małopolskę z Krakowem. Kształt dzielnicy senioralnej jest powodem trwających po dziś dzień sporów wśród historyków. Poza Małopolską w jej skład włącza się wschodnią część Wielkopolski z Gnieznem, ziemie sieradzką i łęczycką, które jako oprawa wdowia Salomei miały być włączone do dzielnicy senioralnej po jej śmierci. Sporna pozostaje także kwestia przynależności Kujaw do dzielnicy senioralnej, wydaje się natomiast prawdopodobne, iż princepsowi jako księciu zwierzchniemu podlegało Pomorze Gdańskie na zasadach lenna. Obok dzielnicy senioralnej, która po śmierci Krzywoustego przypadła jako seniorowi jego najstarszemu synowi Władysławowi I, każdemu z dorosłych synów wyznaczył Bolesław osobną dzielnicę. Władysław otrzymał Śląsk z Wrocławiem, Bolesław Kędzierzawy Małopolskę, a Mieszko, zwany później Starym, objął władzę w Wielkopolsce. Dwaj pozostali synowie Krzywoustego po śmierci ojca pozostawali pod opieką matki, starszemu Henrykowi wydzielono w 1146 roku ziemię Sandomierską, a młodszy Kazimierz Sprawiedliwy, być może pogrobowiec, objął w przyszłości rządy w Wiślicy, a następnie w Sandomierzu i Krakowie.


Ilustracje

Śmierć Bolesława III Krzywoustego. Obraz autorstwa Józefa Peszki.

Obraz Józefa Peszki Śmierć Bolesława III Krzywoustego
Śmierć Bolesława III Krzywoustego
Józef Peszka


Bibliografia

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

Kronika Polska, Anonim tzw. Gall, tłumaczenie Roman Grodecki, seria: Biblioteka Narodowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996.
Kronika Polska, Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), opracowanie i tłumaczenie Brygida Kürbis, seria: Biblioteka Narodowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1996.

OPRACOWANIA OGÓLNE

Jerzy Dowiat, Polska - państwem średniowiecznej Europy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968.
Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, T. 1-2, Wydawnictwo Universitas, Kraków 1995.
Stanisław Kętrzyński, Polska X-XI wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961.
Henryk Łowmiański, Początki Polski, T. 6 (cz. 1-2), Polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985.
Gerard Labuda, Pierwsze wieki monarchii piastowskiej, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2012.
Stanisław Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002.
Jerzy Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989.

MONOGRAFIE

Karol Maleczyński, Bolesław III Krzywousty, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2010.
Stanisław Rosik, Bolesław Krzywousty, Wydawnictwo Chronicon, Wrocław 2013.
Powrót do strony głównej Media Tempora.pl