W roku 1058 władzę w kraju przejął pierworodny syn Kazimierza Odnowiciela, nazwany na cześć pradziada Bolesławem. Nie przypadł jednak Bolesławowi w udziale po ojcu cały kraj, władał Wielkopolską, Małopolską i Śląskiem. Osobne dzielnice mieli wydzielone dwaj młodsi bracia księcia. Władysławowi Hermanowi przypadło Mazowsze, najmłodszy zaś z braci, Mieszko, miał władać na Kujawach, jednakże jest to tylko przypuszczenie. Panowanie Bolesława Szczodrego charakteryzuje niezwykła aktywność władcy w obszarze polityki zagranicznej. Interweniował Bolesław wielokrotnie w Czechach, na Węgrzech oraz Rusi. Włączył się również książę Bolesław do sławnego sporu o inwestyturę pomiędzy królem Henrykiem IV, a papieżem Grzegorzem VII i wywalczył w ten sposób, opowiadając się po stronie papieża, koronę królewską.
Kalendarium
1060 - Wyprawa na Czechy. Bolesława mieli wspomagać Pomorzanie. Przystąpiono do oblężenia Hradca, ale grodu nie udało się zdobyć. Według relacji Galla Szczodry ledwo uszedł z życiem nękany przez Czechów. Pomorzanie wykorzystali chwilowe osłabienie księcia i odłączyli swoje ziemie od Polski, mieli też, w niedalekiej przyszłości, najechać na ziemie Szczodrego, któremu jednak, mimo iż przebywał daleko na południu, udało się napastników odeprzeć. Niewykluczone, iż wyprawa Bolesława na Hradec miała odwrócić uwagę Czechów od toczących się na Węgrzech walk i nie dopuścić do udzielenia czeskiej pomocy królowi Andrzejowi I. Należy dodać, iż prawdopodobnie w tym okresie odmówił Bolesław Czechom dalszego uiszczania daniny ze Śląska.
1060 - Interwencja zbrojna na Węgrzech. Bolesław Szczodry udzielił wsparcia militarnego węgierskiemu księciu Beli, który wystąpił przeciwko swojemu bratu, panującemu na Węgrzech, królowi Andrzejowi I, który z kolei cieszył się niemieckim poparciem. Wojna domowa zakończyła się śmiercią Andrzeja, a Bela zasiadł na węgierskim tronie. Warto w tym miejscu odnotować, iż w latach 1040/41-1046 bracia Andrzej, Bela i Lewenta przebywali w gościnie na dworze Kazimierza Odnowiciela, czekając na dogodny moment by móc powrócić na Węgry i odzyskać tam władzę.
1062 - Bolesław wydał swoją siostrę Świętosławę za księcia czeskiego Wratysława II. Małżeństwo oznaczało poprawę i ocieplenie stosunków z południowym sąsiadem.
1063 - Na Węgrzech umarł Bela I, a władzę w kraju przejął, korzystając z niemieckiej pomocy, Salomon, syn Andrzeja I. Synowie Beli, Gejza i Władysław zmuszeni zostali do opuszczenia Węgier, schronienia i pomocy szukali na dworze Bolesława Śmiałego. Dopiero po jedenastu latach udało się synom Beli odzyskać władzę na Węgrzech. Gejza wstąpił na tron w 1074 roku, a po jego śmierci w roku 1077 władzę przejął Władysław.
1069 - Wyprawa zbrojna na Ruś w celu przywrócenia do władzy księcia Izasława. Po śmierci Jarosława Mądrego na Rusi panowali jego trzej synowie: Izasław, Światosław oraz Wsiewołod. Tron wielkoksiążęcy należał się Izasławowi, jednakże był on zbyt słaby by móc rządzić samodzielnie. Żoną Izasława była Gertruda, siostra Kazimierza Odnowiciela, ciotka Szczodrego. W wyniku destabilizacji wewnętrznej kraju utracił on władzę na rzecz księcia połowskiego Wsiesława. Dzięki pomocy zbrojnej udzielonej przez Szczodrego Izasław odzyskał tron. Istnieje przypuszczenie, iż wracając z Rusi, Szczodry przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie. W roku 1073 Izasław kolejny raz utracił władzę na stolcu kijowskim, wygnali go bracia (władzę objął Światosław), i ponownie szukał pomocy u Bolesława. Tym razem Szczodry nie zdecydował się na udzielenie mu pomocy, przeciwnie, ograbił go ze znacznej części skarbu i odprawił z kraju. Izasław udał się następnie na dwór Henryka IV gdzie bezskutecznie zabiegał o poparcie, wsparcia udzielił mu dopiero papież Grzegorz VII.
1071 - Zjazd w Miśni. Na wezwanie Henryka IV stawili się Bolesław II Szczodry i książę czeski Wratysław II. Powodem wezwania było znaczne pogorszenie stosunków pomiędzy Polską, a Czechami. Prawdopodobnie już w roku 1068 doszło do wzrostu napięcia na granicy, zarówno Polacy jak i Czesi dopuszczali się zbrojnych wypadów na sąsiada. Sytuacja zaniepokoiła Henryka IV, który stanowczo zakazał prowadzenia dalszych walk pod groźbą interwencji zbrojnej.
1072 - Bolesław wbrew postanowieniom miśnieńskim poprowadził wyprawę wojenną na Czechy.
1073 - Henryk IV postanowił, wobec jawnej niesubordynacji Szczodrego, zorganizować wyprawę na Polskę. Nie doszła ona jednak do skutku z powodu powstania Sasów, którzy wystąpili zbrojnie przeciwko królowi Niemiec.
1075-1076 - Działalność papieskich legatów w Polsce. Na skutek pogłębiającego się sporu papieża Grzegorza VII z Henrykiem IV, znanego jako sławny spór o inwestyturę, doszło do podziału na europejskiej scenie politycznej. Po stronie Henryka opowiedział się książę czeski Wratysław II, natomiast do obozu gregoriańskiego przyłączyli się i poparli papieża Bolesław Szczodry oraz panujący na Węgrzech Gejza I i jego brat Władysław. Legaci wysłani przez papieża mieli doprowadzić do odbudowy polskiej organizacji kościelnej wokół metropolii gnieźnieńskiej, niewykluczone wiec, że już w 1075 roku odnowione zostało arcybiskupstwo gnieźnieńskie. Jak już wcześnie wspomniano ruski książę Izasław szukał pomocy w swej sprawie u papieża, wysłał więc do Rzymu swego syna Jaropełka Piotra, który gotów był nawet podporządkować Ruś papiestwu. Grzegorz VII wysyłając do Polski legatów upomniał się więc o zwrot zagrabionego Izasławowi przez Szczodrego skarbu, prawdopodobnie polecał też Bolesławowi, by ten pomógł w przywróceniu Izasława na tron kijowski.
25.XII.1076 - Koronacja królewska Bolesława II Szczodrego. Ceremonia odbyła się najprawdopodobniej w katedrze gnieźnieńskiej, nawiązałby w ten sposób Bolesław do koronacji swego pradziada Bolesława Chrobrego. Koronacji dokonał zapewne nowo obrany, w wyniku odbudowy organizacji kościelnej w Polsce, arcybiskup gnieźnieński Bogumił, konsekrowany prawdopodobnie w 1075 roku. W ceremonii wzięło udział ponoć piętnastu biskupów. O koronacji Bolesława Szczodrego wspomina jedynie, niechętny Polsce, niemiecki kronikarz Lampert z Hersfeldu: Książę Polaków, nagle uniesiony pychą, ponieważ zauważył książąt niemieckich zajętych wewnętrznymi sporami, nie gotowych wcale do podniesienia broni przeciw sąsiadom, przywłaszczył sobie godność i imię króla, nałożył koronę, a także w sam dzień Narodzenia Pańskiego, w obecności piętnastu biskupów został pomazany na króla.
1077 - Bolesław Szczodry nie spieszył się z udzieleniem pomocy Izasławowi. Na interwencję w celu osadzenia go na tronie kijowskim zdecydował się dopiero w 1077 roku, po śmierci zaprzyjaźnionego z nim księcia kijowskiego Światosława, tego samego który wcześniej, razem z bratem, wygnał z Rusi Izasława.
1079 - Konflikt Bolesława Szczodrego z biskupem krakowskim Stanisławem. Według relacji Galla Anonima biskup krakowski dopuścił się zdrady i został za to skazany na śmierć przez odcięcie członków. Wyrok wydany przez Szczodrego wykonano. W tym samym czasie wybuchło powstanie skierowane przeciwko władzy Bolesława Szczodrego, który zmuszony został do ucieczki z kraju i z całą rodziną schronił się na Węgrzech. Powstaje pytanie, czy ukaranie biskupa śmiercią było bezpośrednim powodem wybuchu powstania, czy też Stanisław został zgładzony jako organizator wystąpienia i przywódca buntowników, a jego śmierć jedynie zaogniła antykrólewskie nastroje. Wszystko wskazuje na to, iż druga teza jest bliższa prawdy, tym bardziej, że Gall używa w swojej Kronice słowa zdrajca (łac. traditor) na określenie postawy biskupa krakowskiego. Warto przytoczyć w tym miejscu relację Galla i zwrócić uwagę na jego wstrzemięźliwość w doborze słów oraz zdawkowość przekazanych informacji. Oto co napisał Gall Anonim: Jak zaś doszło do wypędzenia króla Bolesława z Polski, długo byłoby o tym mówić; tyle wszakże można powiedzieć, że sam będąc pomazańcem [Bożym] nie powinien był [drugiego] pomazańca za żaden grzech karać cieleśnie. Wiele mu to bowiem zaszkodziło, gdy przeciw grzechowi grzech zastosował i za zdradę wydał biskupa na obcięcie członków. My zaś ani nie usprawiedliwiamy biskupa zdrajcy, ani nie zalecamy króla, który tak szpetnie dochodził swych praw - lecz pozostawmy te sprawy, a opowiedzmy, jak przyjęto go na Węgrzech. Więcej szczegółów o konflikcie króla z biskupem podaje Kronika polska mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem. Trzeba na wstępie zaznaczyć, iż mistrz Wincenty, sam będąc biskupem krakowskim, całą winą za wybuch konfliktu obarcza króla Bolesława, nie szczędząc mu przykrych epitetów, jak okrutnik, bezbożnik, zbrodniarz czy świętokradca, natomiast biskupa Stanisława kronikarz gloryfikuje i całkiem uniewinnia. Pomimo braku obiektywizmu w kwestii winy adwersarzy Kronika polska Kadłubka daje nam wyobrażenie o sytuacji w Polsce sprzed roku 1079 i kreśli fakty, które stanowić miały zarzewie przyszłego buntu. Prowadząc nieustanne wojny miał Bolesław spędzać wraz ze swoim wojskiem całe lata za granicami kraju. Brak monarchy na miejscu doprowadził ponoć do destabilizacji wewnętrznej, przejawiającej się w zmianie stosunków społecznych i majątkowych, a nawet rozluźnienia w kwestii obyczajowości. Rycerstwo, i woje na służbie króla, zaczęło masowo dezerterować i powracać do kraju by odzyskać utracone majątki oraz ukarać niewierne małżonki, które porzuciły swych mężów dla będących na miejscu przedstawicieli niższych warstw. Opuszczony przez rycerstwo Szczodry wrócił do kraju, gdzie surowo ukarał dezerterów oraz ich niewierne małżonki, nawet te które uzyskały przebaczenie swych mężów. W tym czasie uformowało się sprzysiężenie rycerstwa i możnowładztwa przeciwko władzy Szczodrego, którego jednym z przywódców był biskup Stanisław. Początkowo miał upominać on króla by ten opamiętał się i zaniechał dalszych represji, gdy to nie pomogło użył najcięższej broni i obłożył króla klątwą. Czyn ten tak rozsierdził Bolesława Szczodrego, że własnoręcznie poćwiartował biskupa, gdy ten odprawiał mszę. Oto informacje przekazane nam przez Kadłubka. Jak już wcześniej wspomniano Szczodry schronił się przed buntownikami na Węgrzech, gościny udzielił mu tam Władysław I Święty, któremu w roku 1077 Szczodry pomógł w objęciu tronu.
1081-1082 - Nie udało się Bolesławowi II Szczodremu uzyskać pomocy Władysława I, powrócić do kraju i odzyskać władzy. Dokładana data jego śmierci nie jest znana. Wiadomo jedynie, że zmarł na Węgrzech, jednakże okoliczności śmierci oraz miejsce pochówku pozostają tajemnicą. Po śmierci Szczodrego na wygnaniu pozostawał jego jedyny syn, znany jako Mieszko Bolesławowic.
| Jerzy Dowiat, Polska - państwem średniowiecznej Europy, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1968. |
| Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski, Dzieje Polski średniowiecznej, T. 1-2, Wydawnictwo Universitas, Kraków 1995. |
| Stanisław Kętrzyński, Polska X-XI wieku, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1961. |
| Henryk Łowmiański, Początki Polski, T. 6 (cz. 1-2), Polityczne i społeczne procesy kształtowania się narodu do początku wieku XIV, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985. |
| Gerard Labuda, Pierwsze wieki monarchii piastowskiej, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, Poznań 2012. |
| Stanisław Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002. |
| Jerzy Wyrozumski, Historia Polski do roku 1505, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989. |
